आर्थिक सल्लागार : The Mentor

आपल्या संस्कृतीत प्राचीन काळापासून Mentoring अथवा समुपदेशन / सल्ला यांचे महत्व आहे. हे महत्व  पौराणिक कालावधीत असणाऱ्या कृष्ण-अर्जुन समुपदेशनापासून ते अलीकडच्या कालावधीत असणाऱ्या संतवाणी पर्यत दिसून येते. यातील समान सूत्राचा विचार करता, समाजाच्या कल्याणासाठी जे जे योग्य आणि पालन करण्यास ईष्ट, अशा वर्तनाचे, गुणांचे वर्णन दिसते. 'आर्थिक सल्ला आणि गुंतवणूक' क्षेत्राचा विचार केल्यास, तज्ञ्,आर्थिक सल्लागाराची भूमिकाही  Mentoring शी  समरूप दिसते.                     

तुमच्या  आर्थिक सल्लागाराला  तुमच्याविषयी सर्व आर्थिक माहिती असते जसे की तुमच्या कुटुंबातील सदस्य संख्या, एकूण मिळकत, गरजा, तुमचे दायित्व (कर्जे आणि कर), अडचणी, तुमची स्वप्ने, तुमच्या बचत अथवा गुंतवणुकीची उद्दिष्ट्ये ! जसे एखादा मनोविकास मार्गदर्शक, तुमच्या आणि तुमच्या भोवतालच्या परिस्थितीचा संपूर्ण अभ्यास करतो त्याचप्रमाणे तुम्ही दिलेल्या माहितीच्या आधारे आणि जवळ असलेल्या ज्ञान आणि अनुभव यांच्यासाह्याने  आवश्यक ती माहिती, आर्थिक सल्लागारही  विदित करून घेत असतो. त्यामुळेच  तो तुम्हाला सर्वमावेषक असा सल्ला देऊ शकतो. एखाद्याला यथोचित सल्ला देण्यापुर्वी, दोघांमधील नाते जसे सुस्पष्ट असावे लागते त्याचप्रमाणे तुमच्याशी भावनिक जोड ठेवून, तुमचा आर्थिक सल्लागार तुमचा एक कौटुंबिक,सहृदय मित्र बनलेला असणेही आवश्यक ठरते. तुमच्या गरजेनुसार विविध आर्थिक योजनांमधून, तुमच्यासाठी योग्य असणारी आर्थिक योजना किंवा आराखडा तुम्हाला देणे असे त्याचे काम असते. तसे करतांना बाजारातील इतर कमिशन आदि आकर्षणांपासून तो स्वतःला दूर ठेवत असतो. आर्थिक नियोजनाच्या  संपूर्ण प्रक्रियेदरम्यान, तो तुमची सोबत करणारा मार्गदर्शक असतो. बदलते कायदे, नियम, मिळकती, बाजारातील चढ उतार असे आर्थिक मुद्दे असोत किंवा घरातील बदलती परिस्थिती जसे नवीन सदस्याचा घरात प्रवेश किंवा घरातील कोणाचे लग्न, शिक्षण किंवा मृत्यू आदी कारणाने निर्गमन अशा कौटुंबिक बाबी असोत, आर्थिक सल्लागार अशा बदलत्या आयामांनुसार, तुमच्या आर्थिक नियोजनामध्ये सक्रियतेने बदल करित असतो (Active Management). एखाद्या विश्वासू मित्राप्रमाणे, एक विश्वासाहार्य आर्थिक सल्लागार, तुमच्या बाबतीतली सर्व आर्थिक,कौटुंबिक पार्श्वभूमी असलेली माहिती त्याच्याच पुरती मर्यादित ठेवीत असतो. यात तुमची एकमेकांप्रती असलेली निष्ठा आणि संवेदना (Sensitivity) यांची भावनिक जोड कारणीभूत असते.

वरील सर्व मुद्द्यांचा उहापोह झाल्यावर, या स्मार्ट गेझेटच्या युगातही , तज्ञ् , आर्थिक सल्लागाराची Mentor म्हणून भूमिका  महत्वाची आहे हे आपल्या लक्षात आलेच असेल.

श्री सूक्त: लक्ष्मी आणि पैसा

 

अल्पारंभा फाऊंडेशन आणि आयाम, नाशिक यांच्या वतीने, २३ सप्टेंबर २०२२ रोजी, सुप्रसिद्ध अर्थतज्ञ्  डॉ.श्री.विनायक गोविलकर, यांचे  "श्री सूक्त" या विषयावर व्याख्यान आयोजित करण्यात आले होते.   यांनी आपल्या ओघवत्या विवेचनातून "श्रीसुक्ताचे" अनेकविध पैलू श्रोत्यांसमोर उलगडले. त्यांच्या "श्री सूक्त" या पुस्तकातील काही विवेचन पुढे देत आहोत.

आपल्या हिंदू संस्कृतीत लक्ष्मी हे ऐश्वर्य आणि संपत्तीचे प्रतीक मानले गेले आहे. लक्ष्मी ही देवता आहे, ती विष्णूची पत्नी आहे. तिची कृपा आपल्यावर असावी अशी सगळ्यांचीच इच्छा असते. तिला प्रसन्न करून घेण्यासाठी अनेक जण अनेक मार्गांनी प्रयत्न करत असतात. श्री सूक्ताचे पठण हा त्यातीलच एक मार्ग. श्री सूक्ताचा केवळ पाठ करून लक्ष्मी प्रसन्न होईल अशी भाबडी समजूत काहींची असते. अनेकांना ‘लक्ष्मी’ म्हणजे केवळ ‘पैसा’ असे वाटते. लक्ष्मी प्रसन्न झाली की भरपूर पैसा मिळेल आणि पैसा मिळाला की सुखी, समाधानी आणि आनंदी जीवन जगता येईल अशी समजूत असते. खरं तर आपल्या कोणालाच केवळ पैसा नको आहे, त्यासोबत अनेक गोष्टी हव्या आहेत. त्यासाठी पैसा लागणारच आहे. पण तो पैसा आपलं साध्य नाही, ते केवळ साधन आहे. प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या ‘श्री सूक्तात’ लक्ष्मीचे स्तवन आहे, वर्णन आहे, तिच्याकडे मागणे आहे. आजच्या जगातील पैसा आणि जीवनातील लक्ष्मी या बाबत आपली दृष्टी स्पष्ट करणारे हे सूक्त, स्तोत्र आहे.  पैसा आणि श्री किंवा लक्ष्मी यातील भेद समजणे आणि पैशासाठी पळापळ की लक्ष्मीची उपासना याचा विचार आपल्या मनात यायला हवा. म्हणून श्रीसूक्तात मागणे मागितले आहे  - "हे देवी लक्ष्मी माते, भगवान विष्णूंसह तुझा अखंड निवास माझ्या घरात, वास्तूत असावा. तुझ्या कृपेने अनारोग्य, कर्ज, दारिद्र्य, अपयश यांचा कायमचा नाश व्हावा.माझ्या समस्त कुटुंबीयांना आरोग्य संपन्न, दीर्घायुष्य, धन संपत्ती, ऐश्वर्य, सुयश, ज्ञान आणि सौख्ययुक्त शांतीचा चिरकाल लाभ होवो."

 

माणूस आणि समाज यांच्या अस्तित्वासाठी, विस्तार आणि विकासासाठी आवश्यक असणा-या संपत्तीस लक्ष्मी म्हणायला हवे.

व्यक्ती स्तरावर लक्ष्मी म्हणजे काय ?

श्री सुक्ता मध्ये म्हटले आहे -

पुत्र पौत्रम् धनं धान्यं हस्त्यश्वादि गवेरथम् I

प्रजानां भवसि माता आयुष्मन्तं करोतु मे II२०II

हे देवी तू सर्व प्रजेची माता आहेस.  मला मुले, नातवंडे, धन, धान्य, हत्ती, घोडे आणि रथ दे. थोडक्यात काय तर  शेतीवाडी, पशुधन, धान्य, पुत्र, पौत्र, सेवक, आप्तेष्ट, राज्य अशी सर्व प्रकारची इहलोकीची लौकिक समृद्धी आणि तिचा मनसोक्त उपभोग घेता यावा म्हणून आरोग्यपूर्ण दीर्घ आयुष्य हे सारे ‘श्री’ मध्ये अनुस्यूत आहे.  केवळ लौकिक संपत्ती असावी असे नाही तर तिचा उपभोग घेण्यासाठी निरामय आणि दीर्घ आयुष्यही हवे.

समाज स्तरावर लक्ष्मी म्हणजे काय ?

धनं अग्निः धनं वायुः धनं सूर्यो धनं वसुः I I

धनं इन्द्रो बृहस्पतिः वरुणं धनमस्तु मे II २१II

अग्नी धन आहे, वायू धन आहे, सूर्य धन आहे, पृथ्वी ( जमीन) धन आहे, इंद्र आणि बृहस्पती धन आहेत आणि वरूण   ( पर्जन्य) धन आहे. ही सर्व धनरूपे म्हणजे श्री रूपे आहेत. ते धन प्राप्त होण्यासाठी या सूक्तात प्रार्थना आहे. मुळात ‘श्री’ म्हणजे  माणसाचेच नव्हे तर चराचराचे  जगणे शक्य आणि सुकर करणारे सर्व काही आहे. ? या चराचराच्या अस्तित्वासाठी अग्नी, वायू, सूर्य,पृथ्वी, पर्जन्य आवश्यक नाहीत का ? या पाच गोष्टींना आपण पंचमहाभूते म्हणतो. . सुखी संपन्न आणि आरोग्यपूर्ण जीवनासाठी ही पंचमहाभूते ‘लक्ष्मी’ स्वरूप आहेत, तेच खरे धन आहे.

थोडक्यात ऐहिक जीवनाचे सुख केवळ सोन्या नाण्याच्या रूपात न बघता सुख साधनांच्या स्वरूपात व सर्व परिवार आणि पर्यावरण यात पाहून विशाल दृष्टीचा प्रत्यय, श्री सूक्ताने दिलेला आहे.  

डॉ.श्री.विनायक गोविलकर